Nghề khắc mộc bản – một nghề tưởng chừng đã “cũ” lại đòi hỏi lắm công phu và ít được mọi người biết đến trong xã hội hiện đại, nhưng với anh Nguyễn Văn Thạo, khu phố Bút Tháp, phường Trí Quả (tỉnh Bắc Ninh), người dành hơn 25 năm gắn bó với những tấm mộc bản thì đó là cách để bản thân được tìm hiểu và gìn giữ những tinh hoa văn hóa trải qua hàng nghìn năm lịch sử.

Với không gian nhà xưởng khiêm tốn gần 30m², cùng một số dụng cụ đơn giản như đục, dao gọt và những tấm gỗ… nhưng qua đôi tay tài hoa của mình, anh Thạo đang hằng ngày miệt mài điêu khắc, tạo ra những sản phẩm có ý nghĩa cho đời. Tỉ mỉ và kiên nhẫn đưa lưỡi dao theo chiều chữ rồi khắc, tỉa. Để khắc xong một chữ Hán hoặc chữ Nôm, anh Thạo phải mất khoảng 10 -15 phút, như vậy một mặt mộc bản phải mất từ 1 tuần đến 1 tháng, tuỳ theo kích thước. Nhìn cách anh Thạo chăm chút từng nét chữ mới thấy nghề này đòi hỏi chữ nhẫn và sự tập trung cao độ.

Để lưu giữ văn hóa và truyền bá tri thức, từ nhiều thế kỷ trước, người Việt đã dùng mộc bản để in từng trang sách. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, nghề khắc mộc bản trở nên xa lạ với nhiều người. Khi hỏi về cơ duyên đến với nghề khắc mộc bản, anh Thạo bồi hồi nhớ lại: “Nghề khắc mộc bản đến với tôi rất tự nhiên. Nhà tôi ở gần Chùa Bút Tháp-một bảo tàng kiến trúc, điêu khắc cổ truyền, mỗi khi rảnh rỗi, tôi hay ra chùa để tận hưởng không gian tĩnh lặng, an yên và tìm hiểu văn hóa phật giáo, kiến trúc của ngôi chùa. Đặc biệt, tôi rất ấn tượng những nét điêu khắc và mộc bản còn lưu giữ lại nơi đây. Chẳng biết từ lúc nào, tôi suy nghĩ tự tay mình sẽ đục khắc những mộc bản như thế”.

Anh Nguyễn Văn Thạo đang tỉ mỉ hoàn thiện các bức mộc bản.

Năm 1990, anh Thạo quyết định đi học nghề làm mộc tại Từ Sơn. Học nghề làm mộc là một chuyện, nhưng bắt tay vào khắc mộc bản lại là một câu chuyện hoàn toàn khác. Khi đó ở Bắc Ninh không có ai làm mộc bản nên anh Thạo phải tự mày mò, đi tham quan, tìm hiểu tư liệu mộc bản về kinh Phật còn sót lại ở các chùa. “Được tận mắt chứng kiến, tôi ghi nhớ và về bắt tay vào làm mộc bản. Tuy nhiên, ban đầu làm thử các sản phẩm không được như ý muốn. Trên mặt gỗ chỉ cần một sơ suất nhỏ là có thể làm hỏng 1 chữ hoặc một nét của bức tranh và hỏng cả tác phẩm, phải làm lại từ đầu. Sau nhiều lần thất bại, tôi rút ra được kinh nghiệm và từng bước nâng cao tay nghề”, anh Thạo nhớ lại.

Sau 10 năm miệt mài vừa học vừa làm, đến đầu năm 2000 anh mới bắt tay vào chế tác các sản phẩm mộc bản và có được sản phẩm đầu tiên ưng ý. Theo đó, để có một sản phẩm mộc bản cần trải qua rất nhiều công đoạn. Đầu tiên là lựa chọn nguyên liệu gỗ thị (loại gỗ dai, dẻo, ít bị cong vênh, mối mọt), gỗ phải được ngâm nước từ 8-12 tháng, sau đó vớt lên phơi khô. Khi gỗ khô thì tiến hành xẻ gỗ theo từng kích thước phù hợp, sau đó mài phẳng, đánh nhẵn mặt gỗ. Xong công đoạn này, người thợ lấy những trang sách đã được in ra giấy dó mỏng, dùng keo dán lên tấm ván và dùng lưỡi dao với đầu dao rất nhỏ tỉ mỉ khắc những con chữ cho đến khi hoàn thành.

Làm ra một bản khắc mộc bản hoàn chỉnh, người thợ cần tỉ mỉ, cẩn thận tới từng chi tiết nhỏ sao cho lột tả được thần thái của nét chữ hoặc bức hoạ. Đối với một trang kinh Phật chữ Hán 2 mặt, được khắc trên mặt gỗ với kích thước dài 35cm, rộng 25cm thì anh Thạo phải mất khoảng 10 ngày mới có thể hoàn thành. Do đó, để làm xong một quyển kinh Phật hàng chục trang với hàng nghìn chữ có thể mất vài tháng, hoặc vài năm trời. Đặc biệt, khi khắc mộc bản kinh Phật, các nét chữ tạo thành bằng cách đục hết phần còn trống trên ván gỗ, chỉ để lại phần nét, tạo thành bản khắc nổi, gọi là dương bản. Sau này, phủ mực lên, úp tờ giấy dó vào là sẽ in được một bản kinh. Sau mỗi con chữ, anh Thạo đều ngồi ngắm lại những đường nét trên mặt gỗ, những chữ được anh tạo ra uyển chuyển, không khác gì người viết bằng bút lông.  “Vui nhất là khi hoàn thành và giao mộc bản cho nhà chùa, được các sư thầy khen ngợi, động viên theo nghề để gìn giữ sách quý cho đời sau. Mỗi lần như vậy tôi lại thấy yêu và trân quý nghề khắc mộc bản hơn”, anh Thạo bộc bạch.

Các chữ khắc trên mộc bản rất mềm mại không khác bằng bút lông.

Thời hiện đại, công nghệ in ấn thay đổi, mộc bản không còn được sử dụng, hầu hết được cất giữ trong các thư viện, nhà kho trong chùa và rải rác ở các di tích. Từ chỗ chỉ là một khuôn in, chúng trở thành một hiện vật vô cùng quý hiếm lưu giữ quá khứ văn hóa lịch sử. Nhưng để tạo ra được những mộc bản như vậy rất công phu mà không máy móc nào thay thế được. Khi được hỏi về việc áp dụng công nghệ vào việc khắc chữ trên mộc bản, anh Thạo cho biết đã từng thử, nhưng không máy móc nào thay thế được. Bởi nếu dùng tia laser thì gỗ sẽ cháy, đồng thời chữ cũng sẽ cháy theo; còn nếu dùng máy CNC để khắc thì lưỡi dao của máy theo phương thẳng đứng, không thể uốn lượn vát được chân chữ một cách mềm mại, hơn nữa chi phí cũng rất cao.

Anh Nguyễn Văn Thạo cùng tác phẩm khắc mộc bản đã hoàn thiện.

Nghề khắc chữ in mộc bản rất cần sự kiên nhẫn, quyết tâm giữ nghề. Nhưng giống như nghiệp chọn người, nhờ việc khắc mộc bản đã luyện cho anh Thạo sự tĩnh tâm với đời mà nhiều nghề khác không có được. Chia sẻ về dự định trong tương lai, anh Thạo cho biết: “Hiện tôi đang ấp ủ dự định làm các mộc bản về tranh tượng Phật, kinh Phật để mở triển lãm cho mọi người thăm quan. Ngoài ra, để nghề khắc mộc bản được gìn giữ, lưu truyền muôn đời, bên cạnh việc tự tay sáng tạo các sản phẩm, tôi cũng rất sẵn lòng truyền dạy nghề cho lớp trẻ nếu các em thích và muốn gắn bó với nghề”.

Nhiều thanh niên trẻ tại địa phương đến học nghề với mong muốn gìn giữ, phát triển nghề khắc mộc bản.

Ghi chép của Nguyễn Quân