Về xã Liên Bão, Bắc Ninh, nhiều người biết đến Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Vinh, người đã sáng tạo ra những tác phẩm khảm trai trên gỗ độc cây mang đậm giá trị lịch sử, văn hóa vùng đất Bắc Ninh- Kinh Bắc nói riêng, Việt Nam nói chung. Hơn 3 thập kỷ gắn bó với nghề khảm trai, dành sức lực tâm huyết, niềm đam mê cháy nghệ thuật truyền thống và sự kiện say mê sáng tạo cuộc chiến chiến khám phá, anh góp phần bảo tồn và đưa nghệ thuật khảm trai, một di sản văn hóa độc độc đến gần hơn với bạn bè trong nước và quốc tế.

Đất nghề nuôi dưỡng người tài

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Đình Vinh từ lâu đã là một cái tên biểu hiện trong nghề khảm trai của Kinh Bắc, Bắc Ninh, vùng đất giàu truyền thống khoa bảng, quê hương của sóng sóng dân ca Quan họ ngọt ngào và bề dày văn hóa, lịch sử lâu đời.

Cuối tháng 6, không gian trong vườn khảm của Nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh tuy không quá sôi động, nhưng hàng sản phẩm bàn bàn, tranh, quà tặng… được hoàn thiện, sắp xếp gọn gàng để sẵn sàng giao tiếp tiếp cho khách. Ở một góc nhỏ, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh mài giũa hoàn thiện những công đoạn cuối cùng của tác phẩm Phật Tổ Thích Ca Mâu Ni (một tác phẩm anh kỳ công trong gần 10 năm). Tác phẩm có đường kính khoảng 80 cm, nhưng từng chi tiết nhỏ đều được trau chuốt đến hoàn mỹ, từ đường nét biểu cảm của nhân vật cho đến làn sóng nước sinh động, chân thực như đang nằm hoạt động trước mắt người xem. Tác phẩm này, ngoài chất liệu giá trị, còn chứa đựng cả tinh thần, tinh thần của con người nghệ thuật, là biểu tượng cho sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, kỹ thuật và cảm xúc.

Tạm nghỉ tay, anh vừa pha ấm trà sen trầm, anh vừa kể cho chúng tôi những câu chuyện đời, chuyện nghề của mình trong suốt hành trình 30 năm. Sinh ra và lớn lên tại thôn Hoài Trung, xã Liên Bão, tỉnh Bắc Ninh, nhưng ít ai biết anh lại có quê gốc ở thôn Chuôn Ngọ, Chuyên Mỹ, Hà Tây xưa (nay là Hà Nội) vốn được coi là cái nôi của nghề khảm trai hùng danh với những tác phẩm tinh tinh và độc chuyên. Thời trẻ, bố anh là bộ đội đặc công đóng quân và huấn luyện tại đất Hoài Trung, Liên Bão và kết duyên với mẹ anh ở đây. Dù không sinh ra và lớn lên ở quê cha nhưng phải chịu đựng được khả năng truyền đạt thông tin nghệ thuật của làng Chuôn đã đi sâu vào tâm hồn anh từ khi còn là một đứa trẻ. Đến năm 1989 (học lớp 8 xong) anh trở về quê cha để học nghề. Thật may mắn, anh được theo học nghệ nhân Trần Bá Định - người mà dân làng Chuôn Ngọ gọi với cái tên kính trọng: giữ “lửa nghề” cho làng. Sau 8 năm nói mê, khổ luyện học, từ tư thế làm việc cho đến các công đoạn chế tác sản phẩm, các sản phẩm của anh được thầy Trần Bá Định đánh giá cao, đó chính là động lực cho anh đi tiếp con đường của riêng mình và từng bước khẳng định tài năng trong nghề khả thi.

Nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh giới thiệu một tác phẩm khảm trai tranh gỗ.

Mang trong mình tình yêu sâu đậm dành cho nghệ thuật truyền thống, ngay từ ngày ngồi trên ghế nhà trường, anh luôn ấp khao khát lan tỏa vẻ đẹp tinh thần về nghệ thuật khảm trai trên gỗ đến một miền đất mới, mang những tinh hoa của khảm trai Chuôn Ngọ đi xa hơn, và vùng đất Kinh Bắc trở thành điểm đến lý tưởng cho hành trình đầy tâm huyết của thân thể. Khi trở lại Bắc Ninh, tôi linh hoạt, khéo léo sử dụng hài hòa giữa truyền thống nghề, truyền thống sử lịch và kế thừa những linh khí, phong tục tập quán và hào khí của vùng đất Kinh Bắc”. Trở về quê hương Bắc Ninh, anh không chỉ kết nối truyền thống gia đình mà còn mạnh mẽ tạo ra những công thức đột phá để đạt tới những thành quả mới trong nghệ thuật thi.

Là một người vừa phải chịu nhiều ảnh hưởng văn hóa bởi vùng đất Kinh Bắc, vừa mang trong mình niềm tin tự hào về lịch sử và truyền thống khoa bảng của quê hương, nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh tự hào anh có một hướng đi riêng trong phong cách tạo tác khảm trai, từ độ bền của sản phẩm đến chiều sâu giá trị văn hóa, ý tưởng lịch sử ẩn trong từng bước đột phá.

Hành trình thực hiện nghề chữa cháy và trở thành nghệ nhân nhân dân

Được cho là một kỹ thuật cực kỳ khó và đòi hỏi sự thông minh bậc nhất, những tác phẩm khảm truyền thần, tái hiện chân dung một cách sống động của anh nhanh chóng gây tiếng vang giúp đỡ tinh thần, độc bội và mang đậm dấu ấn cá nhân. Với nghệ nhân Vinh, sự tỉ mỉ, linh hoạt trong cách phối màu hay nguyên vật liệu đều rất quan trọng trong việc làm ra một tác phẩm hoàn thiện, có linh hồn, có thể hiện sinh động thần thái và cảm xúc của nhân vật. Nhưng quan trọng hơn tất cả là ý nghĩa ẩn sau từng nét khảm của bức tranh đó.

Nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh hoàn thiện bức tranh Phật Tổ Thích Ca Mâu Ni.

Tác phẩm “Huyết chiến Bạch Đằng Giang năm 1288” được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục bức tranh lớn nhất, duy nhất đang trưng bày tại khu di tích Bạch Đằng Giang (Thủy Nguyên, Hải Phòng) là một trong những tác phẩm khảm trai của Nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh dành trung tâm huyết, đam mê tìm hiểu lịch sử, những chiến tích nhiệt của cha vào văn, tạo sức sống của “Huyết chiến Bạch Đằng Giang với sự sáng tạo, thái, chuẩn xác từng công đoạn… Tác phẩm không chỉ dừng lại ở sự hấp dẫn, bắt mắt qua vẻ đẹp long lanh của anh đào, mà còn được tô đậm bởi cái hồn lịch lịch sử, nghệ sĩ
Vinh còn nhiều tác phẩm nổi tiếng độc tài, được giới chuyên môn giá cao, tiêu biểu như tác phẩm “Bác cười” giải tinh hoa tuyết 2008; “Thiên đô” (hay tổ chức nông thôn 2010, được trưng bày tại Bảo tàng Bắc Ninh, Thái Bình, Bảo tàng Quốc gia; “Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc tuyên ngôn độc lập” đạt giải sản phẩm tiêu biểu năm 2012 và được xác lập kỷ lục Việt Nam do Trung tâm sách Kỷ lục Việt Nam xác lập năm 2014; “Đôi câu đối khảm ốc” đạt giải B Hội thi sản phẩm thủ công mỹ nghệ Việt Nam năm 2023 do Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tổ chức. Gần đây nhất là sản phẩm Đĩa khảm ốc “Bách Nhi Đồ” vừa được UBND tỉnh nhận và cấp giấy chứng nhận là 1 trong 18 sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh năm 2024.

Anh Vinh chia sẻ: “Với những kinh nghiệm, kỹ năng được tích tinh trong nghề, tôi đã làm ra hàng công tác sản phẩm tranh gỗ khảm trai tinh giải và nghệ thuật nổi tiếng được nhiều khách hàng trong và ngoài tỉnh, thậm chí cả khách nước ngoài tìm đến đặt mua. Đặc biệt, quá trình làm, những sản phẩm về đề tài lịch sử đã hỗ trợ tận tình từ các sử gia Dương Trung Quốc, Lê Văn Lan… cũng là điều khó khăn nhất để tạo ra nghệ thuật và văn hóa lịch sử; thể hiện tinh thần yêu nước, anh dũng chiến giặc ngoại xâm, sức mạnh đoàn kết dân tộc… để yêu thích và hiểu thêm về đất nước, dân tộc, cung kính cho các bậc tiền nhân, tổ tiên”.  Đáng chú ý, bức tranh khảm trai “Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên Ngôn Độc Lập” đã được Trung tâm Sách Kỷ lục Việt Nam trao danh hiệu “Bức chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh khảm trai lớn nhất Việt Nam”. Bức tranh đã được nhiều chuyên gia đánh giá là thể hiện chân thực phong thái uy nghiêm và trang trọng của Chủ tịch Hồ Chí Minh ở thời điểm khắc tinh lịch sử, khi Người đọc Tuyên ngôn Độc lập. Bức tranh được chính tác giả coi là “tâm nguyện cả đời mình”. Anh Vinh cũng cho hay, mục tiêu làm bức chân dung khổ lớn về Hồ Chủ tịch là để thể hiện niềm tin tôn kính, ngưỡng mộ vị Cha già dân tộc, đồng thời gửi thông điệp về nguồn cội cho giới trẻ ngày nay. Là một Nghệ nhân Nhân dân với nhiều tác phẩm để đời về các danh nhân nổi tiếng và các tác phẩm khảm trai có nội dung văn hóa, nghệ thuật, chiến tích lịch sử cha ông từng được xác lập kỷ lục Việt Nam. Nối tiếp những kỳ tích, ngày 19-7-2024, nghe tin Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từ trần anh đã không quản ngày, đêm hoàn thiện làm sao nhanh nhất bức tranh khảm trai khắc họa chân dung cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng. Từ chi tiết thể hiện nội tâm đôi mắt với tầm nhìn xa, tầm nhìn rộng của một nhà lãnh đạo kiệt xuất của Đảng, Nhà nước và Nhân dân; những nụ hôn, nụ hôn nồng hậu, nụ mày hay cả sợi tóc… cũng tái thực hiện một cách tỉ mỉ và chân thật nhất. Với sự tập trung vào chi tiết và thần thái, tác phẩm không chỉ cuốn hút mà còn lan tỏa cảm xúc, mũi nhớ mạnh mẽ về vị trí lãnh đạo kính yêu. Sự kết hợp hoàn hảo giữa chân thực và thẩm mỹ, bức chân dung khảm trai Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là biểu tượng của tình yêu và xin được biết ơn đối với một lãnh đạo đạo xuất sắc.

Tác phẩm khảm trai về chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh và Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.

Khi được hỏi về tương lai ngành khả thi trong bối cảnh truyền thống nghề nghiệp đang đối mặt với không ít thử thách từ sự thay đổi xã hội và cạnh tranh của công nghệ, anh Vinh có chút trầm ngâm. Anh lo pre thế hệ trẻ có thể bị cuốn vào những ngành nghề mới mà không còn thú vị với các ngành nghề truyền thống. Hơn 30 năm gắn bó, anh Vinh hiểu được những điều sâu sắc và sâu sắc của bộ môn nghệ thuật này. Anh tâm sự sự thật: “Nghề khảm trai không chỉ Yêu hỏi sự khéo léo, tinh tế, phong phú về gu thẩm mỹ, mà quan trọng hơn, người nghệ thuật cần trải qua cả quá trình rèn mài, thậm chí một người làm nghề phải trở lên mới có thể đạt được sự điêu luyện như các thế đi trước. Lúc đó, sản phẩm mới độ 'chín' và có", Dẫu vậy, anh Vinh hệ thống tốt đẹp của, bởi “Sắc thái thể hiện ở hoa lá; Tinh thần tổ tiên tồn tại trong trong cháu con”. Từ gốc được truyền lại bởi cha ông, lớp trẻ không ngừng sáng tạo, phát huy, biến tấu thị giác, hình tượng mới, mang những tác phẩm khảm trai tinh ghi dấu trên từng mảnh đất mới. Anh hy vọng lớp trẻ sẽ giải quyết vấn đề sâu sắc trong tâm khảm những giá trị tốt đẹp của văn hóa, truyền thống dân tộc tộc, từ đó không ngừng sáng tạo, tìm ra những đột phá mới để truyền thống nghề nghiệp không thể trở thành một ngày càng trở nên trường tồn tại.

Ghi nhận tài năng và nỗ lực của nghệ nhân Nguyễn Đình Vinh, Ủy ban tỉnh cùng nhiều bộ, ban, ngành, Hiệp hội đã trao tặng anh những danh hiệu quý như: Giải thưởng doanh nhân tiêu biểu, nghệ nhân làng nghề Việt Nam, nghệ nhân tỉnh Bắc Ninh, cùng nhiều Bằng khen, Giấy khen của tỉnh. Đặc biệt, năm 2020 anh được Chủ tịch nước tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú” và mới đây anh là 1 trong 6 nghệ thuật nhân toàn quốc được công nhận “Nghệ nhân Nhân dân” đã có nhiều cống hiến trong quà tặng và phát triển chuyên thủ thủ công nghệ công nghệ truyền thông mỹ nghệ. Đó là động lực để anh tiếp tục cống hiến cống hiến hết mình cho việc bảo vệ, phát huy giá trị nghề, giá trị lịch sử, văn hóa dân tộc.

Ghi chép của Thanh Ngân- Hà Linh